Değişmeyen yazgı

Orhan Kemal, Gurbet Kuşlarında, Anadolu insanı için sosyal, kültürel ve en önemlisi ekonomik açıdan çekim merkezi haline gelen İstanbula göçü konu eder. Roman, bir yandan kişisel değişim ve tavırları irdelerken, diğer yandan zamanın önemli toplumsal değişimleri hakkında okuyucuya gerçekçi bir bakış açısı sunar. Romanda, kişisel değişimi İflahsızın Memedde, toplumsal değişimi de çok partili sisteme geçişte görürüz.

Vildan Ç. TURA

Gurbet Kuşlarının kahramanında, kısa zamanda kişi olma, kendi başına karar verme gibi yetiler ortaya çıkar. Eşini kendi seçmesi, babasına karşı eşinin yanında tavır alması gibi Anadolu insanına yabancı olan özellikleri birey olmadaki değişimine örnek gösterebiliriz. Diğer yandan göç ve onun vermiş olduğu hızlı değişim dinamizmini anlamada zorluk çeken ve karısından yana tavır alan oğlunun bu hareketi karşısında şaşkına dönen, ihanete uğradığını sanan baba figürü vardır. Yazar dilindeki sadelik ve okuyucuya diretmeden, dolandırmadan yaptığı anlatımla, toplumdaki hızlı ve amansız dönüşümün girdabındaki baba ve oğul çatışmasında aslında her ikisinin de haklı olduklarını gösterir. İşin tabiatı gereği yeniliğe ayak uydurmayı, şehre, yeni yaşama entegre olmayı, değişimi oğul temsil ederken, gelenek göreneklere bağlı kalıp yeni hayata ayak uyduramamayı da baba temsil eder.İstanbula göç eden İflahsızın Memedin, kendinden önce gelenlerin bazılarından farkı, daha evvel babasının, ondan evvel emmisinin gurbete gitmeleri, gurbet hikâyeleriyle büyümesi, hikâyelerden çıkarılacak dersleri yıllardır zihninde tekrar etmesi ve buna istinaden daha temkinli davranmasıdır. İstanbula kuşluk treniyle kendi gibi onlarcasıyla vardığı ilk dakikadan itibaren, babasının öğütlerini tekrarlar. Büyük şehir karşısında şaşkınlığı, onu hor gören insanları görmesini engeller, zaten hor görüldüğünün farkında da değildir. Onu o sıra meşgul eden, ömründe ilk kez gördüğü deniz, hep anlatılan vapur ve kendini üç yıl evvel bir mektupla çağıran Gafur Ağasına ulaşmaktırKendine geldi. Vapur iskeleye ağır ağır yanaşmıştı. İskeledeki demir babalara geçirilen halatlar... Bu vapur dedikleri de beygir gibi, canlı. Beygiri nasıl yularından bağlarlarsa, vapuru da bağlıyorlardı.İlk haksızlığa ve terk edilişe Gafur tarafından uğraması, bulunduğu ortama tutunmasına daha hızlı bir ivme kazandırır, daha sıkı sarılır umutlarına. Bir yandan insanlara güvenmezken, hiçbir şeyini bilememenin, kocaman bir şehirde ne yapacağının çaresizliğine düşmüşken, onun için kesin olan tek şey buradan geri dönüşün olmadığıdır. Çünkü geri dönmesi, hem kendi için hem de yıllarca gurbette çalışıp başarı kazanmış babası için bir utanç kaynağı olacağını düşünmesidir. Yine babası gurbetteyken kaybettiği anasının uzaktan da olsa hısmı Gafura yenildiğini göstermemektir, Gafur yapıyorsa o da yapabilir. Başaracağına bu hisleriyle ikna olur. Memedi para kazanmasına, ortama tutunmasına güç veren bu etkenlerin yanında şehre gün geçtikçe artan hayranlığı da sebeptir.

ROMANIN SOSYAL YÖNÜ

Memed kendine ilk yardım elini uzatan Hamal Veliye güvenip güvemekte kararsızdır. Öyle ya köyünde kaç yabancı tanımıştır, üstelik babasının, babasına da emmisinin ilk öğüdü, Şehir adamı bir cin, güvenmeyeceksin!demesidir. Şehir insanı cinse, şehirde bu kadar yaşamış yabancı da bu özelliğe sahip olabilir, bu yüzden güvenecek birini bulmaya ne kadar ihtiyacı olsa da, kendini koruma ihtiyacı ağır basar. Öyle ki çevresindekilere bir türlü güvenmez, güvenmek de istemez. İnsanların hareketlerinden samimi olup olmadığını anlayamayınca onlara güvenmemek için fiziki kusurlar bulur ya da renkli gözlü olmalarını bahane eder. Daha ilk akşamdan ırgatların, hamalların kendi gibi gurbetçilerin yaşam koşulları ve işleyen düzen hakkında fikir sahibi olur. Memedin kendi gibi emekçi olan Ayşeyle tanışıp evlenmesi, feodal bağın tam kırılamadığı ama bunun panzehiri olan kapitalist sistemde, az bir para kazansa bile bir birey olduğunu hissedip babasına karşı çıkmasıyla olur. Öksüz ve yetim olan Ayşe yıllar evvel İstanbula gelip namusuyla çalışıp ayakta kalmıştır. Çevresinde kendi gibi ev işlerinde çalışan çok kız vardır. Ayşeyi onlardan ayıran özelliği dürüst ve namuslu olmasıdır. Namusunu, olmayan anne babasının yerine koyar. Kendisine idol seçtiği, iki çocuklu, emekçi kocasının her akşam işten dönmesini bekleyen, çalışkan Hatice Ablası gibi bir evlilik yapıp, bir aile kurabilmesi için namusuna sarılır, onu korur, onunla kendini emniyette hisseder, bu gelecekteki umutları için bir dayanaktır çünkü. Ayşenin kafasında yarattığı koca tiplemesi, eli ekmek tutan, karısına bağlı olan bir erkektir. Utangaç, hırslı, azimli olan İflahsızın Memedin tam kendine göre olduğunu hissedince onu kazanmak için gururunu boş verip peşinde koşması, aslında Memed için de kendisinin en münasip eş olduğunu düşünmesindendir. Ataerkil toplumda erkeğin ezici rolünü doğuştan kabul etmiş Ayşenin, yanında çalıştığı Hüseyin Beyi kendince hep eleştirmesi de Hüseyin Beyin karısı karşısında ezik bir profil çizmesindendir.Hüseyin Efendinin yıllar evvel tıpkı Memed, Hamal Veli ya da Gafur gibiyken, tesadüflerle zengin olup şimdi iktidar partisinde aktif rol üstlenmesi karısının eseridir. Hüseyin Efendi bulunduğu konumun karısının sayesinde olduğunu bildiğinden ve zenginliğe sırt çeviremediğinden sözü geçmez karısına. Ancak hayallerini süsleyen tek şey köyünde, dere kenarındaki ceviz ağacının gölgesinde yatıp, uzanmaktır. Dünya onun olsa nolur?!Romanda ağırlıkla adı geçen ama olayların içinde sıklıkla bire bir bulunmayan Gafur, hikâyenin başından sonuna dek en etkili karakterdir. Memedin Gafurdan hep birkaç adım önde olması, Gafurun Memede öfkesini arttırmasına sebep olur. Patronun gözdesi olan Gafur kendinin başaramadıklarını Memed de gördükçe hırslanır. İntikam almak için fırsat kollar.Memed, Ayşe, Hüseyin Efendi, Gafur, Hamal Veli... sayılan tüm bu karakterlerin hepsi farklı zamanlarda İstanbulun çekimine kapılan, kendi ortamlarında belirledikleri hedefler doğrultusunda savrulan tiplemelerdir. Ortak özellikleri göçmen olmaları ve zengin de olsa yoksul da olsa asıl istedikleri hayatları yaşayamamalarıdır.

ROMANIN SİYASİ YÖNÜ

Politik açıdan, çok partili sisteme geçişteki demokrasiye karşı olan inançsızlık, ilkesizlik ve ona ait olmama durumu roman kahramanlarının tutumlarından hemen fark edilir. Yazar, çok partili sistemi demokrasi olarak algılayan çıkar ve menfaat gruplarının aslında ne demokrasi ve çoğulcu sistemi kabul etmeye, ne de sistemin gelişmesi için çaba harcamaya niyetlerinin olmadığını gözler önüne serer. Ayrıca, bu grupların çıkarları söz konusu olduğunda dine, imana sarılıp gerektiğinde bunları kalkan gibi kullandığı açıkça görülür. Demokrasi bu toplumun ve onun aydın geçinen kesimlerinin yarattığı bir değer olmadığı için veya toplumda köklü bir yer edinmediği için, sürekli olarak yozlaşmaya, çarptırılmaya maruz kaldığı görülür. Demokrasi kavramının sadece adı kullanılır, böylece tanıdıkları despot, kişiye hürmet ve tapınma rituallerini devreye sokarak, kendilerine çıkar sağlamanın yollarını açarlar . İktidardan düşen partiye sırt çevirip, yeni iktidar partisine olan yaklaşımındaki tutumuyla Hüseyin Beyin karısı bu duruma en iyi örnektir. Orhan Kemal, toplumumuzdaki demokrasi anlayışının yerleşmesinin kolay olmayacağını, bunun zaman alacağının ipuçlarını vermektedir. Toplumsal değişimlerin yüzyıllar aldığını düşünecek olursak genç Cumhuriyetin halka sunduğu okuma-yazma, aydınlanma, sosyal güvence, refaha kavuşma gibi ideal ve eylemlerin hemen sonuç vermemesi çok şaşırtıcı değildir. Ayrıca tarihten de bilinmektedir ki her devrim peşinden karşı devrimini getirir. Bunu da 1950den sonra başlayan ve hatta günümüzde zirve yapan harekette açıkça görmekteyiz.Beyefendiler beyefendisi, Atatürkten daha büyük Türk, karısının da bulunduğu bir mecliste bir gece kafayı çekip çekip, Arkadaşlar, her ne pahasına olursa olsun, iktidardan düşmeyeceğiz. Hak, hukuk, adalet, demokrasi boş laflar. Muhalefetin ak dediğine kara, kara dediğine ak diyeceğiz. Muhalefet bâtıl mı dedi? İrtica mı dedi? Biz onların burunladığı her şey gibi bunlara da dört elle sarılıp, halkın hoşuna gitmekten çekinmeyeceğiz. Bizi biz yapan halktır, muhalefet değil. İktidar onların eline yeniden geçse, vallahi tozumuzu attırır. ........Halkımızın Allahı, dini, imanı ve ibadetlerine hiç kimse engel olamayacaktır. Biz, bu millete dinini nasıl iade ettikse, komünistlerle CHPlilerin işbirliğini de gerekirse kanla ortadan kaldıracağız. Bu, namusuna sımsıkı bağlı millet din istiyor, iman istiyor. Tekrar ediyorum: Demokrasi halk çoğunluğunun arzularını yerine getirmektir. Bir muhtarlık, beş muhtarlıkla yıkılmayız biz. Gerekirse o seçimleri iptal eder, yeniden seçim yapar ve kaybettiklerimizi kazanırız!...Müsterih ol, müsterih olun. Bu memleket bundan sonra CHPnin eski bozuk devrine dönmeyecektir. Radyolarda mevlüt okunacaktır. İcap ederse yirmi dört saatin yirmi dördünü mevlüt ve Kurana ayıracağız. Ne sanıyorlar? 19 Mayıs günlerinde, memleketin namusu demek olan kız evlatlarını yabancılara hayasızca baldır bacak teşhir ettikleri gibi mi yapalım?Din, iman ve elbette ki namus için yaşıyoruz namuus!!!Gurbet Kuşlarını iyi yapan, göçü, şehirliyi, köylüyü, zengini, fakiri, romanda dinamik olarak yerli yerine oturtması ve her karaktere insanısever gözlerle bakması, algılaması ve yansıtmasıdır Orhan Kemalin. Sosyal, ekonomik ve politik açıdan, Türkiyenin yakın geçmişine tanıklık eden bu kitap, tarih niteliğinde olup mutlaka okunmalıdır.nokurgezeryahoo.com.tr

Gurbet Kuşları/ Orhan Kemal/ Everest Yayınları/372 s.