|
Orhan kemal'den üç öykü - üç kadın - üç yaşam: sorunlarına ve çözümlerine dilbilimsel bir yaklaşım : aysu erden : 05112001
GiRİŞ
Yazar öyküsünü oluştururken, öykü dışındaki gerçek dünyada var olan ve herkesin bildiği gerçekleri oldukları gibi öyküye aktarmaz. Onları düş gücünün yardımıyla geliştirerek aktarır. Yazarın görevi, gerçekleri, onlara sürekli gönderimde bulunarak okuyucusuna iletmektir.
Dilin gerçekleri yansıtması konusunda iki tür ikili karşıtlıktan söz etmek olasıdır:
1. Dil/Dış Dünyadaki Gerçekler
2. Öykü Dili/Gündelik Dil
Düzenli dilbilgisi kurallarıyla oluşturulan gündelik dil ya da bilimsel metinleri oluşturan dil
kullanımları dış dünyadaki gerçekleri belirli bir ölçüde oldukları gibi yansıtabilirler. Ancak öykü yazarı öykü metnini oluşturan kurmaca dili (fictional language) kullanırken aşağıda sözü edilen konularla ilgili kimi kararlar vermek durumundadır. Bu kararlar şöyle özetlenebilir:
1- Yazar ileteceği bilginin miktarı konusunda karar verecektir.
2- Yazar ileteceği bilginin türü konusunda karar verecektir.
3- Yazar ileteceği bilgiyi nasıl düzenleyeceğine karar verecektir.
Bir yazarın öyküsünde kullandığı kurmaca dili incelerken ya da onun biçemini saptarken,
araştırmacı/okuyucunun öykü dilinin düşünsel işlevini göz önünde bulundurması gerekmektedir. Halliday, öykü dilinin düşünsel işlevinin (1) yazarın dünya görüşünü yansıttığını, dolayısıyla da söz konusu dil kullanımının öykü yazarının gerçek dünya ile ilgili bakış açısını, bilgi birikimi ve deneyimlerinden oluştuğunu belirtmektedir. Halliday'e göre öykü dilinin düşünsel işlevi, aynı zamanda (2) yazarın iç dünyasının dışa yansımalarını, dış dünyadaki gerçeklere karşı geliştirdiği tepkileri, onları algılama biçimlerini, bilişselliğini, dili yazın alanında kullanma ve anlama yetilerini de kapsamaktadır. Kısacası, yazarın öyküye özel dil kullanımı onun dünya görüşünü ve ideolojisini yansıtır (Halliday, s: 58-59).
AMAÇ
Dış dünyadaki gerçekleri, halkın içinden geldikleri için, daha yakından izleyip gözlemleyen, 1940 kuşağı gerçekçi öykücülerinden biri olan Orhan Kemal'in, söz konusu gerçekleri yazdığı öykülerin diline nasıl yansıttığını daha iyi anlayabilmek için onun öykülerini yazdığı dönemin genel özelliklerine kısaca göz atmak yararlı olacaktır.
1940'lı yıllar, gerçekçiliğin Türk öyküsünde egemen bir sanat anlayışı olarak yerleştiği bir dönemdir. Aslında bu dönem ırk üstünlüğüne dayalı bir toplum düzeninden yana olanlarla, sömürünün ve eşitsizliğin ortadan kalkmasını isteyenler arasında çatışmaların baş gösterdiği bir dönemdir. 1939 - 1946 yılları arasında yukarıda sözü edilen düşüncelerden ikincisinin temsil edildiği ve "sanatın toplumsal işlevinin savunulduğu" Ses, Yeni Ses, Yeni Edebiyat, Hamle, Yurt ve Dünya, Gün, Ant, Söz gibi dergilerin çıkarıldığı dönemdir. 1940 kuşağı adıyla anılan ve eserlerinde, o dönemin edebiyatına egemen olan savaş karşıtı düşünceleri yansıtan Halikarnas Balıkçısı, Samim Kocagöz, Kemal Bilbaşar ve Orhan Kemal gibi öykücüler bu dönemde belirmişlerdir. " Cumhuriyet'in ilk yıllarındaki kurtuluş ve bağımsızlık coşkusunu yaşamış, yeni bir toplum yaratma düşüncesini benimsemiş" bir kuşaktan oluşan ve " yaşları yirmiyle kırk arasında değişen bu sanatçılar, belli bir ideolojiye bağlanmasalar da çağdaş düşünceyle beslenmişler, dünyada olup bitenleri yakından izler olmuşlar, halkın içinden gelmişlerdir" (Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, s. 591).
Orhan Kemal (1914 - 1970) 1940 yıllarından itibaren yayınladığı öykülerinde "romanlarına oranla, daha yalın ve çarpıcı bir gerçekçilik anlayışından yola çıkar. Irgatların, gündelikçilerin, çırak ve işçilerin yaşamını insancıl bir sevgiyle yansıtırken, toplumsal, giderek ekonomik çelişkileri de göz ardı etmez. Sömürünün, kırsal kesimde ya da sanayi kesiminde olsun, ağa - patron baskısının yol açtığı dramları sergiler. Popülizme sapmadan kentin kenar mahallelerinde oturan emekçi halkın günlük yaşamını, özlem ve düşlerini kendine özgü bir duyarlılıkla anlatır. Ne var ki, dil beğenisi, biçim kaygısı, bu duyarlılık yüzünden ikinci planda kalmıştır hep" (Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, s. 624). Orhan Kemal, öykülerinde ve romanlarında, " güç yaşama koşulları içindeki küçük insanları, onların geçim sıkıntılarını canlandırır. Ancak sanat anlayışı yalnızca tanıklık etmeyi değil, halkın daha iyi bir yaşama ulaşmasına yardımcı olacak uyarıcı, yönlendirici bir gerçekçilik yolunu izlemiştir... Gurbetçilerin İstanbul'daki yaşamından kesitler vererek... köylülerin, ırgatların, küçük el sanatlarıyla uğraşanların, küçük memurların... kadınlarla, genç kızlar ve çocukların serüvenlerini ele alan ... kenar mahallede yaşayan, kendi toplumsal konumlarından daha geriye itilmiş ailedeki kadınlarla ilgili" eserler yazmıştır (Büyük Larousse, cilt 17, s: 8880). İstanbul gibi büyük kentlerdeki küçük insanların sorunlarını işleyen ve gerçekçi edebiyatımızın önde gelen yazarlarından biri olan Orhan Kemal, "diyaloglara dayanan yalın anlatımı ve olay örgüsüyle kimi zaman senaryo tekniğine yaklaştı" (Büyük Ansiklopedi, Cilt 12, s: 4393).
Bu araştırma, öykülerinde, dış dünyadaki gerçekleri en yalın ve doğru biçimleriyle yansıtmayı amaçlayan Orhan Kemal'in, Çukurova'dan ayrılıp İstanbul'a yerleştikten sonra bu büyük kentteki marjinal kesimlerde yaşayan üç ayrı gerçekçi marjinal kadın tipini üç öyküsünde nasıl ele aldığını, yazınsal dilbilimin önerdiği kimi kuram ve yöntemlerden yola çıkarak incelemeyi amaçlamaktadır.
YÖNTEM
Orhan Kemal'in İstanbul'da yaşayan ve marjinal kesimin temsilcilerinden olan üç ayrı kadının yaşamlarından birer kesiti de ele aldığı ve "İstanbul'da kadın" ile ilgili kişisel gözlemlerine dayandırdığı Yerli Turist, Yaşlı Kadın ve Marilyn adlı öyküleri, Renkema (1993) tarafından belirlenen ve öyküdeki küçük ölçekli yapıların birbirleriyle olan ilişkilerini ele alan metinsellik kıstasları ile, Salkie (1995) tarafından önerilen, öyküde büyük ölçekli yapılar konulu yöntemler doğrultusunda ele alınacaktır. Söz konusu yöntemleri aşağıdaki şekilde özetlemek olasıdır:
Renkema (1993) metinsellik olgusunu aşağıda belirtilen kıstaslara göre sınıflandırmaktadır:
A) Bağlaşıklık (Cohesion)
B) Bağdaşıklık/ Büyük Ölçekli Yapılar (Coherence)
C) Amaç (Intentionality)
D) Kabul edilebilirlik (Acceptability)
E) Bilgilendirme (Informativeness)
F) Durumsallık (Situationality)
G) Metinlerarasılık
Salkie (1995) öyküde büyük ölçekli yapıları dört ana bölümde toplamaktadır:
(a) Arka plan (Background)
(b) Sorun (Problem)
(c) Çözüm (Solution)
(d) Değerlendirme (Evaluation)
Bir öyküdeki her hangi bir öğenin yorumu kimi zaman aynı öykünün içinde bulunan bir başka
öğeye gönderimde bulunularak, kimi zaman da öykü dışındaki gerçeklere dayandırılarak gerçekleştirilebilir (Renkema, 1993: 36). Bu durum, Orhan Kemal'in söz konusu öykülerinde şu şekilde ortaya çıkmaktadır:
A) Bağlaşıklık, öyküdeki bir öğenin bir başka öğeye bağımlı olarak yorumlanmasına işaret etmektedir. Diğer bir deyişle, öyküyü oluşturan sözcük, sözcük öbeği ve tümceler arasında nedensellik, zaman uyumu, eşanlamlılık ya da zıt anlamlılık ve gönderimsel ilişkiler gibi bağlantılar kurulması yollarının incelenmesini ele alır. Öykülerini çoğunlukla basit tümcelerle yazan ve çoğunlukla diyalogları kullanan Orhan Kemal, özellikle diyaloglarda konuşmacılar arasında birbirini tamamlayan konuşmalara yer vermektedir.
Örnek 1: - Bu devirde dedi kız evladı mı...
Genç kız şimşek gibi döndü:
- Düşman başına değil mi ? Ben de aynı kanaatteyim. Bu devirde anlayışsız, cahil anneler sahiden düşman başına ! (Kemal, Marilyn: 293)
Yukarıdaki örneğe bakıldığında annesinin sözlerini kızının tamamladığı, dolayısıyla da yarım bırakılan tümcenin uyumlu bir şekilde tamamlandığı görülmektedir.
Örnek 2: - Yook, gelinime laf yok! O olmazsa...
- Oğlun vurur gözünü mü çıkarırdı?
- Allah ikisinden de razı olsun...
- Gözünü morarttıkları için mi?
- Gelinimin suçu yok !
- Oğlun demek ? Hayırlı evlatmış... (Kemal, Yaşlı Kadın: 207)
Örnek 2'de yaşlı kadının kullandığı şart tümcesi otobüs yolcularından biri tarafından tamamlanmaktadır. Bu durum diyaloğun daha sonraki bölümünde de sürdürülmekte ve anlam bütünlüğü sağlanmaktadır.
Örnek 5'e bakıldığında "Erkek gibi" sözcük öbeğinin tekrarlandığı ve öykünün giriş paragrafları arasında ilişki kurulduğu görülmektedir. Örnek 12'deyse tekrarlanan birimler (kocası, nasıl anlatmalıydı, İstanbul) tümceleri birbirlerine bağlanmakta, paragrafın içinde uyum sağlanmaktadır.
B) Bağdaşıklık, öykünün öykü dışı gerçeklere gönderimde bulunularak yorumlanmasına işaret eder., çünkü yazarın öykü içinde verdiği bilgiler özel bir düzene göre sıralanır ve öykünün yorumlanması yazarın ve okuyucunun dış dünya gerçekleriyle ilgili bilgi ve beklentisine dayandırılır. Öyküler, yazar ve okuyucunun belki de bilinçli olarak farkında olmadıkları kimi bilgi dizgelerinden oluşurlar. Bu dizgelerden birisi de Salkie'nin (1995) önerdiği ve dört aşamadan oluşan arka plan, - sorun - çözüm -değerlendirme dizgesidir. (91) Bu dizge, Orhan Kemal'in kadın konusuna değinen üç öyküsünden alınan bölümlerde şöyle örneklendirilebilir:
(a) Arka plan: Öyküde yer alan zaman, mekan ve kişileri içerir. Orhan Kemal'in üç öyküsünde de zaman ve yer 1940'lı yılların İstanbul'udur. Baş kişiler ise İstanbul'da yaşayan üç marjinal kadındır. Üçü de varlıklarını kendi yaşam felsefeleri doğrultusunda büyük kentte sürdürmeye çalışmaktadırlar. Orhan Kemal, o dönemin İstanbul'unun yollarında gözlerine takılan bu kadınları, okuyucusuna, öykülerinin girişlerinde şöyle tasvir etmektedir:
Örnek 3: Bir kadın, yaşlı ufak, kırış kırış. Durağın kaldırımına çömelmiş. Kalkmak için davrandı,
olmadı. Yeniden daha üstün bir güçle yekinip kalktı. Otobüse binecekti besbelli, titreyen kupkuru eliyle elektrik direğine tutundu. Her halinden belliydi otobüse bineceği. Duraktaki bir genç yardım etti. Otobüstekiler de damarları fırlak kupkuru ellerinden çekip otobüse aldılar. Yer verdiler. Oturdu. Ayakta dikilmekte olduğum yerin tam karşısındaki koltuğa oturmuştu. Sağ göz kıyıları çepeçevre mordu, mosmor. Karaları hayli ağarmış gözleriyle çevresine korkuyla bakıyordu. Belliydi ki pek göremiyor. Korkaktı. Yenilmişti. Bitikti. Bu dünyada kendini misafir saydığı belliydi her halinden. (Kemal, Yaşlı Kadın, s: 205).
Örnek 4: Beli kocaman fiyonklu, bebe yakalı, karpuz kollu pembe elbisesi içinde dehşetli
mağrurdu. Ağır ceza mahkemesinin kapı kenarına sırtıyla dayanmış, alnına dökülen bir tutam saçı, arada başının sinirli bir hareketiyle arkaya atıyordu.
Göğsü vaktinden evvel gelişse bile, boyu omuzları ufacık ayaklarıyla, çocuktu. Yalnız gözleri ... Yanı başında iki gözü iki çeşme annesini kayıtsızlıkla dinlerken, tatlı ela gözleri arada yanındaki arkadaşlarına dönüyor, gururlu gururlu gülümsüyordu. Üç arkadaşının üçü de hemen hemen onun gibi giyinmişti. Ona gıptayla bakıyorlardı. Oysa, kahramanlığını müdrikti hani. (Kemal, Marilyn, s: 292).
Örnek 5: Gerçekten de "Erkek gibi" yürüyordu kadın!
Sırtında astragan manto, ayaklarında rugan iskarpinler, elinde rugan çanta... Mevsim Mart ortaları. Yukarıda gri kalın bulutlar, hava da ayaz kesiyordu. Dağ gibi delikanlılar paltolarına sarınmışlar, kaşkollerini çenelerine çekmişlerdi.
...
"Erkek gibi" yürüyordu kadın!
Sırtındaki manto kalındı ama, o kadar. Kahverengi astragan mantonun altında gül kurusu incecik ipekliden bir elbise, yakası taa yüklü memelerinin neredeyse uçlarına kadar açıktı. Vız geliyordu Mart ortalarında gri keskin ayazı. Az önce yanından geçerken "Ulan erkek gibi karı be!" diyen hamalların hakları vardı. Rüzgarlaşmış buz gibi havayı, Mart ortalarının gri havasını göğüsleye göğüsleye yürüyordu. Durdu bir ara. Yorulmuş muydu? Belki. Ama daha çok laf olsun diye yanından geçmekte olan arabaya seslendi.
- Taksi!
Şoför kuvvetli bir frenle durdu.
Genç kadın arabaya girdi. Harman paketinden bir sigara yakışı vardı. Şoför kesilivermişti. O da az önceki hamallar gibi kendi kendine "Ulan erkek gibi karı be!" diye geçirdi. "Aşk olsun kızım, helal olsun bu yollar !" (Kemal, Yerli Turist, s: 103)
(b) Sorun öyküde verilen zaman dilimi ve yerde ortaya çıkar, bir eksiklik, engel ya da düzeltilmesi zor bir çelişkiden doğar. Öykülerin baş kişileri olan kadınlar aslında beklentilerine ulaşamamış, düş kırıklığına uğramış, mutsuz ve toplum dışına itilmiş ve üç farklı yaş grubundan gelen kadınlardır: Marilyn 13 yaşındadır, Yerli Turist muhtemelen 25-30 yaş grubundadır, yaşlı kadın ise 80'lerindedir. Orhan Kemal bu kadınlarla İstanbul'un farklı kesimlerinde karşılaşmış ve sorunlarına bir an kulak kabartmıştır. Yazar onların sorunlarını İstanbul'la ilgili kendi bilgi, görüş ve beklentileriyle de birleştirerek okuyucusuna şu şekilde aktarmaktadır:
Örnek 6: Lise dokuzda. Doğan'ın onunla konuşması, Melahat için büyük şans. Doğan'a bütün
kızlar bayılır be... Nasıl tanıştılar biliyor musunuz? Lisede basketbol maçından dönüyorlarmış. Doğan'lar. Yanakları al aldı. Evladım. Melahat dedi ki, Gregory Pek'e benziyor dedi. Duymuº. Durdu. Güldü. Sizde Marilyn'e, dedi. Melahat'a Marilyn'e benzediğini söylesinler, canını verir.
- Sonra ?
Göz kırptı:
- Sonra, ateş bacayı sardı!
Marilyn'in üç arkadaşı içinde en çirkini ciddileşerek:
- İşi buraya vardırmamasını çok söyledim ama dinletemedim, dedi.
- Nasıl yani?
- Nasıl olacak, on üçünde daha. Çocuğun başını derde soktu. (Kemal, Marilyn, s: 295)
Görüldüğü üzere Marilyn'in arkadaşları yazara küçük kızın sorununu yukarıdaki gibi aktarırlar. Ancak, Orhan Kemal Marilyn'in genç annesinin sorununun da farkındadır ve bu sorunu okuyucusuna aktarmayı ihmal etmez:
Örnek 7: Otuzuna ya varmış, ya varmak üzere genç anne, siyah baş örtüsünün çevrelediği
boyasız yüzü, yaş yaş gözleriyle sus pus, asi kızına bakakaldı. Ne söyleyeceğini şaşırmıştı. Genç kızsa, annesine sırtını çevirip arkadaşıyla kafa kafaya vermiş bile. Kadıncağız baş örtüsünü sinirli sinirli çözüp, çenesinin altına bağlarken, yüzüme hazin hazin baktı, karşısındakinin belki de fena niyetli biri olacağını düşünmedi. Derdini dinleyecek, ona hak verecek bir insan arıyordu besbelli. (Kemal, Marilyn, s: 292)
Genç anne çaresizdir. Mahkemede kızını nasıl yola getireceğini bilmemenin çaresizliğini yaşamaktadır.
Örnek 8: - Buralı değilsiniz galiba?
Hep o "erkek gibi" cevapladı.
- Ayıp ettin abi!
Şoför yarım sağla arkaya döndü.
- Niye?
- Su katılmamış Cihangir'liyim anam babam. Üç ay Anadolu'da kaldıksa silindik mi defterinden
İstanbul'un?
- Yeşeeee, dedi şoför.
- Sende yeşe hemşerim, karşılığını aldı. (Kemal, Yerli Turist, s: 104)
Yerli Turist'in sorunu İstanbul'dan üç ay süreyle ayrı kalmaktır. Bu süre içinde geçirdiği ve onu mutsuz eden dönemi ve deneyimlerini ancak öykünün sonunda açıklayacaktır.
Öte yandan yaşlı kadın otobüs yolcularına sorununu şu şekilde açıklamaktadır:
Örnek 9: - Ne yaparsın ? O kadar kalabalığın geçinmek kolay mı? Kaynanasına,
kayınbabasına kıyamaz, karısına el kaldıramaz, çocuklarınaysa sıkı mı? E, bir kalıyor seksenlik ana. Anasına da nazı geçsin artık canım. Yoksa çatlardı öfkeden allah vermeye... Yolcuları kupkuru eliyle gösterdi: Sizler nasılsınız? Arabalarınızı konuşturup dinlesem kimbilir ne foyalarınızı dökerler ortaya, nasıl yaka silkerler... (Kemal, Yaşlı Kadın, s: 207)
(c) Çözüm kişilerle ilgili ihtiyaçların giderilmesini, çelişkilerin düzeltilmesini ya da engelin giderilmesini gerektirir. Orhan Kemal'in üç öyküsünün baş kişileri sorunlarının çözümlerini kendilerince doğru buldukları şekilde gerçekleştirmeye çalışmaktadırlar: 13 yaşındaki Marilyn çözümü evli olduğunu iddia etmekte ve intihar tehdidinde bulunmakta, yerli turist de kendi çözümünü sokaklarda rastladığı hamal ve şoförleri erkeksi davranışları ve garip giyim tarzıyla şaşırtmakta, İstanbul'lular gibi davranmakta ( ! ) bulmaktadır. Yaşlı kadına gelince, onun kendi sorunlarını çözmek için bulduğu yol ise oğlundan dayak yedikten sonra evinden kaçarak Karacaahmet mezarlığına yerleşmek ve bu arada da otobüste karşılaştığı tanımadığı insanlarla sorunlarını paylaşmaktır. Orhan Kemal'in baş kişilerinin kendi sorunlarını çözmek için geliştirdikleri yöntemleri öykülerden seçilen bölümlerle şu şekilde örneklemek olasıdır:
Örnek 10: Az sonra mahkeme kapısı açıldı. Peşin, jandarmalarla bilekleri kelepçeli Doğan, arkasından
Annesinin zorla zapt ettiği Melahat göründüler.
Melahat zincirinden boşanmış gibiydi. Barbar bağırıyordu:
- Benim evim bundan sonra kocamın evidir. Babamın evini istemiyorum. İstemiyorum
efendim. Vallahi öldürürüm kendimi. Billahi öldürürüm! (Kemal, Marilyn, s: 295)
Örnek 11: - Doğru, doğru ya, başı çok kalabalık yavrumun. Ben, kaynanası, kayınbabası, kayınları,
baldızları, karısı, çocukları ... Bu zamanda o kadar insanı tek başına geçindirmek kolay mı? Bakıyorum yavruma, açıyorum. Başımı alıp gidiyorum ki hayır sahibinin biri beni Karacaahmet mezarlığına bıraksın. Benim yüküm eksilir bari yavrumun omzundan! (Kemal, Yaşlı Kadın, s: 206)
Örnek 12: - Belki de o biçim olduğuma hükmettin.
- Değil misin?
- Değilim dedi.
Gerçekten de değildi ama, ona bunu en kısa yoldan, en inandırıcı biçimde nasıl
anlatmalıydı? Nasıl anlatmalıydı ki ailesinin hemen hemen zorla verdikleri Anadolu'lu kaba saba bir adamla köylerde hamur tahtaları, öküz camız böğürtüleri, beygir kişnemeleri arasında çıldıracak hallere girmiş, kocasının, kocasından geçtim, kayınbabasıyla, kaynana, görümcelerinin yabanıl, kaba, kubat havasından kurtulunca, İstanbul'da bir gün, evet sadece bir gün İstanbulluların istediğince yaşayacaktır. (Kemal, Yerli Turist, s: 106)
(d) Değerlendirme, aslında öyküde bulunan çözümün yazar ve okuyucu tarafından nasıl değerlendirildiğidir ya da birden fazla çözüm bulunmuşsa hangisinin en doğru olarak kabul edilebileceğidir. Orhan Kemal'in söz konusu öykülerinin baş kişilerinin kendilerince buldukları çözümler okuyucuda acı bir tebessüm oluşturacak niteliktedir. Zaten Orhan Kemal'in de okuyucudan beklediği de böyle bir yaklaşımdır.
C) Amaç, öykülerin belirli amaçlara yönelik iletiler taşımaları gerekliliğine işaret etmektedir. Örneklere bakıldığında, istemi dışında ailesince istemediği bir evliliğe zorlanan genç bir kızın (Yerli Turist) boşandıktan sonra kişiliğini nasıl tümüyle değiştirdiğini ve İstanbul'da var olduğunu varsaydığı bir yaşam biçimine bir günlüğüne nasıl ayak uydurmaya çalıştığı, belki de topluma bu şekilde karşı çıktığı; küçük bir kızla yaşlı bir kadının mutsuzlukları nedeniyle evlerini terk etmeleri 1940'ların İstanbul'undan insan manzaraları olarak okuyucuya sunulmaktadır.
D) Kabul edilebilirlik, öykünün hedef okuyucunun onayladığı fikirleri içermesine işaret etmektedir. Yukarıdaki örneklere bakıldığında öykülerin iki tür okuyucuya hitap ettiği anlaşılmaktadır: (1) İstanbul'daki yaşam biçimlerini bilmeyen ve öyküleri okuduktan sonra bu büyük kentteki yaşam biçimi konusunda belirli bir döneme ait bilgi edinen okuyucu, (2) İstanbul'un geçmişini ve şimdiki durumunu iyi bilen ve İstanbul'daki yaşam biçimi konusundaki kendi bilgilerine dayanarak Orhan Kemal'in konuyla ilgili verdiği bilgileri onaylayan ya da onaylamayan okuyucu türü.
E) Bilgilendirme, öykünün yeni bilgiler içermesine işaret eder. Orhan Kemal söz konusu öykülerinin baş kişilerini tanıtırken, aynı zamanda da İstanbul'daki yaşam biçimleri hakkında kendi bakış açısından yorum getirmektedir.
F) Durumsallık, öykünün içinde yer aldığı durumsal bağlama işaret eder. Söz konusu üç öykünün içinde yer aldıkları durumsal bağlam İstanbul ve bu kentteki marjinal yaşam biçimlerinden verilen kesitlerdir.
G) Metinlerarasılık, öyküyü oluşturan bölümlerin birbirleriyle olan ilişkilerine ve içerdikleri bilgilerin birbirlerine gönderimde bulunmasına işaret etmektedir. Bu durum da öykülerin her birinin parçaları uyumlu olan dizgelere sahip olduklarını göstermektedir.
SONUÇ
Orhan Kemal, Marilyn, Yerli Turist ve Yaşlı Kadın adlı öykülerinde 1940'lı yılların İstanbul'unda yaşayan, toplum dışına itilmiş, kentin kenar mahallelerinde oturan ve ekonomik zorluklar içinde bulunan farklı yaşlardaki üç kadının düş kırıklıklarını, sorunlarını ve bu sorunlara kendilerinin getirdikleri çözümleri, güçlü gözlemlerine dayanarak okuyucusuna aktarmaktadır. Öykülerin sonuç bölümlerini okuyucuyu buruk bir şekilde gülümseten şu tümceler oluşturmaktadır:
Örnek 13: Benim evim bundan sonra kocamın evidir, babamın evini istemiyorum, istemiyorum,
efendim. Vallahi öldürürüm kendimi, billahi öldürürüm!
Koridor lahzada tıklım tıklım doluverdi. Genç kızın feryatları merdivenlere doğru sürüklendi. (Kemal, Marilyn, s: 295)
Örnek 14: - Yarın sen kendi yoluna, ben kendi yoluma gideceğiz çünkü. Yarından itibaren "namuslu
dul" pozunu takınacağım. Beni anlamıyorsun ama, zarar yok. Hele iki kadeh atalım...
Genç gazetecinin kolunda içkili bir meyhanenin yolunu tuttu. (Kemal, Yerli Turist, s: 106)
Örnek 15: Kavgacılar hışımla indiler. Yaşlı kadın bir şeyler mırıldanıyordu. Dikkat ettim, Habil'le
Kabil kıssasını çekiyor, kavgacılara öğüt vermeye çalışıyordu. (Kemal, Yaşlı Kadın, s: 208)
Orhan Kemal öykülerinin baş kişilerini gerçek dünyada gözlemlediği kişilikleriyle gerçekçi betimleme ve dil kullanımlarıyla okuyucusuna aktarmaktadır. Bu tutumuyla da toplumun çoğunluğunu oluşturan bu tür insanları hem onlar gibilerini tanıma fırsatı olmayan okuyucularına tanıtmakta, hem de kendileri de aslında onlardan olanlara yardımcı, uyarıcı ve yönlendirici olabilecek nitelikte gerçekçi bir yol izlemektedir.
Orhan Kemal'in öykülerine arka plan - sorun - çözüm - değerlendirme dizgesinden oluşan büyük ölçekli bir kurgu hakimdir. Onun öykülerini gerçekçi kılan özelliklerden biri de, diyaloglarının doğallığının yanı sıra, işte bu tür bir kurgunun varlığıdır. Çünkü öykü dışı gerçek dünyada da yaşamlarını halen sürdürmekte olan bu küçük insanlar belirli arka planların önünde sorunlarına çözüm aramakta, bulamadıkları zaman da kendilerince doğru olan çözümleri yine kendileri oluşturmakta, bu çözümleri değerlendirme görevini de diğer insanlara bırakmaktadırlar.
Orhan Kemal'in dil kullanımı gerçek dünya ile ilgili gözlemlerini olduğu gibi yansıtacak kadar gerçekçi ve gündelik dil kullanımına yakındır. Okuyucusuna, öykülerinin baş kişileriyle ilgili aktardığı bilgilerin miktarı, gözlemlediği gerçeklerle sınırlıdır. Türü ise içinde yaşadığı toplumun kimi insanlarının sorunları ve kendi kendilerine buldukları çözümlerdir. Ve yazar aslında bu insanları çok iyi tanımaktadır.
KAYNAKÇA
Büyük Ansiklopedi. (1990). İstanbul: Milliyet Yayınları, Cilt 12, s: 4393.
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. (1986). İstanbul: İnterpress Basın ve Yayıncılık A.Ş. , Cilt 17, s: 8880
Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. (1985). İstanbul: İletişim Yayınları, Cilt 3, s: 591..
Halliday, M. A. K. (1996). "Linguistic Function and Literary Style: An Inquiry into the Language of William Golding's The Inheritors", The Stylistic Reader (From Roman Jacobson to the present), Edt. Jean Jacques Weber, London: Arnold, ss: 56- 85.
Kemal, Orhan. (1996). "Yerli Turist", Kırmızı Küpeler, İstanbul: Tekin Yayınevi, ss: 103 - 106.
Kemal, Orhan. (1996). "Yaşlı Kadın", Kırmızı Küpeler, İstanbul: Tekin Yayınevi, ss: 205 - 208.
Kemal, Orhan. (1996). "Marilyn", Kırmızı Küpeler, İstanbul: Tekin Yayınevi, ss: 292 - 295.
Salkie, Raphael. (1995). Text and Discourse Analysis, London: Routledge.
Renkama, Jan. (1993). Discourse Studies (An Introductory Textbook), Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
Bu yazı daha önce aşağıdaki gibi yayınlanmıştır:
Erden, Aysu (1999) "Orhan Kemal'den Üç Öyku-Üç Kadın-Üc Yaşam: Sorunlarına ve Çözümlerine Dilbilimsel Bir Yaklaşım" Üçüncü Öyküler, Bahar 99, Sayı:4, ss:24-32
|